W tym artykule, jako właścicielki tej strony (Sława Paczuska i Agnieszka Krupa – przeczytaj, kim jesteśmy), mamy ambicję opisać wszystkie najważniejsze aspekty mutyzmu wybiórczego. Chciałybyśmy dostarczyć niezbędną wiedzę na temat tego zaburzenia lękowego wszystkim zainteresowanym – osobom cierpiącym na mutyzm wybiórczy obecnie lub w przeszłości, rodzicom dzieci z diagnozą lub podejrzeniem mutyzmu wybiórczego u swoich dzieci, specjalistom (psychologom, pedagogom, nauczycielom, wychowawcom w przedszkolu). Dzięki temu mamy nadzieję rozpowszechnić wiedzę o mutyzmie wybiórczym, zwiększyć liczbę diagnoz i bezpośrednio lub pośrednio pomóc wszystkim dotkniętym tym zaburzeniem osobom.

Dla wielu rodziców, a nawet specjalistów nazwa mutyzm wybiórczy brzmi dosyć egzotycznie. Nie jest to zaburzenie, o którym często się mówi, nie ma również, niestety, jeszcze rozbudowanej świadomości społecznej dotyczącej tego zaburzenia, choć pierwsze wzmianki o nim sięgają już 1877 roku, kiedy to niemiecki lekarz Clifton Kussmaul opisał je jako afazja dobrowolna.

Nie dziwi więc pojawianie się tak wielu pytań dotyczących przyczyn tego zaburzenia, rozpoznawania, diagnozowania, powiązań z innymi zaburzeniami (takimi jak te ze spektrum autyzmu, niepełnosprawnością, nieśmiałością czy nawet chorobą genetyczną), terapią i generalnie radzeniem sobie jako rodzic, nauczyciel czy nawet specjalista.

Właśnie na te pytania chcemy odpowiedzieć, korzystając nie tylko ze specjalistycznej wiedzy i literatury, ale również z własnego doświadczenia wynikającego z wielu lat praktyki psychologicznej i terapeutycznej – mutyzm wybiórczy to jedna ze specjalności, którymi zajmujemy się na co dzień.

Czym jest mutyzm wybiórczy (selektywny)

Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem lękowym wieku dziecięcego, polegającym na braku występowania mowy u dziecka w określonych sytuacjach, gdy mowa jest oczekiwana (zazwyczaj przedszkole, szkoła), podczas gdy w innych sytuacjach (np. w domu) mowa dziecka jest swobodna i adekwatna do wieku. Inaczej mówiąc, jeśli dziecko swobodnie rozmawia w domu, a poza domem nie mówi, można podejrzewać, że dziecko cierpi na mutyzm wybiórczy.

Mutyzm wybiórczy: kiedy i jak się ujawnia

Mutyzm wybiórczy ujawnia się najczęściej między 3 a 5 rokiem życia. Wtedy zwykle dziecko trafia do przedszkola i można zaobserwować objawy tego zaburzenia. Dziecko cierpiące na mutyzm wybiórczy w „zagrażających mu” sytuacjach społecznych, np. pobyt w przedszkolu czy szkole, często opisywane jest jako wycofane, nieśmiałe, o twarzy niewyrażającej emocji, zamknięte w sobie, ciche, nieprzeszkadzające, psychologicznie niewidoczne.

Mutyzm wybiórczy sprawia, że dziecko inaczej zachowuje się w domu, a zupełnie inaczej w przedszkolu czy szkole

Z wywiadu i rozmów z rodzicami dzieci cierpiących na mutyzm wybiórczy maluje się jednak obraz zgoła odmiennej osoby, niż tą, którą widzimy – żywą, rozgadaną, z dużym poczuciem humoru, upartą, wesołą, tzw. ‘żywe srebro”, często upartą, lubiącą mieć ostatnie słowo. A to przecież to samo dziecko.

Trudno się więc dziwić nauczycielom, którzy widzą tylko jedną – tę bardziej wycofaną stronę dziecka, że nie dowierzają rodzicom, gdy ci opisują zachowanie swojej pociechy w domu. Ale tak samo należy zrozumieć rodziców, którzy nie będąc przecież z dzieckiem w przedszkolu czy szkole, często nie mają pojęcia, z jakimi problemami zmaga się ich syn czy córka poza domem. Bez dobrej komunikacji na linii rodzic-wychowawca, niestety, rodzice często nie mają szans zorientować się, że ich dziecko nie odzywa się do kolegów, koleżanek, wychowawcy, bądź odzywa się do bardzo nielicznych osób i to posługując się wtedy zwykle tylko pojedynczymi wyrazami bądź prostymi zdaniami.

Mutym wybiórczy: jak rozpoznać to zaburzenie

„Jak rozpoznać mutyzm wybiórczy?”, „Czym się on charakteryzuje?”, „Jakie są objawy?” to pytania stawiane często zarówno przez osoby które stykają się z dzieckiem mającym cechy wpisujące się w to zaburzenie (nauczyciele w przedszkolu i szkole, członkowie rodziny czy znajomi), ale również przez rodziców, którzy zauważają nieco odmienne zachowanie swojego dziecka, porównując go np. do dzieci znajomych, rodzeństwa, czy dzieci bawiących się na placu zabaw.

A więc jakie są charakterystyczne objawy mutyzmu wybiórczego? Jakie zachowania dziecka mogą na niego wskazywać? Jak sama nazwa tego zaburzenia wskazuje głównym objawem tego zaburzenia jest wybiórczość zachowań związanych z mową dziecka. Dziecko w pewnych sytuacjach społecznych milczy, podczas gdy w innych mówi swobodnie.

Objawy charakterystyczne dla tego zaburzenia możemy spostrzegać z różnych perspektyw. Na potrzeby tego artykułu zajmiemy się dwoma: nauczyciela i rodzica. Przyjrzyjmy się, co z punktu widzenia tych osób, różni dziecko mutystyczne od innych dzieci.

Objawy mutyzmu wybiórczego z perspektywy nauczyciela

Rola nauczyciela w rozpoznawaniu i diagnozie dziecka z mutyzmem wybiorczym często bywa kluczowa. Dlaczego? To najczęściej nauczyciel (i mamy tu na myśli zarówno nauczyciela wychowania przedszkolnego, jak i nauczyciela szkoły podstawowej czy niejednokrotnie nawet ponadpodstawowej) jest pierwsza osobą, która spostrzega „inność” zachowania dziecka na tle grupy. To właśnie on często jako pierwszy daje sygnał rodzicom, o tym, że dziecko nie odzywa się w środowisku przedszkolnym czy szkolnym, bądź mówi w bardzo ograniczonym i wybiórczym zakresie.

Rodzic często nie jest świadomy, że jego dziecko wewnątrz grupy rówieśniczej zachowuje się inaczej niż w domu, gdzie jest wygadane i często bardzo żywiołowe. A więc co tak naprawdę spostrzega nauczyciel pracując z dzieckiem mutystycznym?

1. Dziecko jest wycofane, często przyjmujące bierną postawę podczas zajęć, w grupie rówieśników stawiające siebie w roli obserwatora

Myśląc o takich cechach dziecka cierpiącego na mutyzm wybiórczy przypominają nam się konkretne dzieci, których terapię miałyśmy przyjemność prowadzić.

Sława Paczuska:

Dobrym przykładem jest tu pięcioletnia dziewczynka, która trafiła do mnie kilka lat temu. I wtedy podczas wywiadu przeprowadzonego z nauczycielką dziewczynki w przedszkolu usłyszałam, że jest ona wycofana, nie podejmuje nowych zabaw, dopóki nie zaobserwuje, w jaki sposób bawią się pozostałe dzieci, że na tle grupy jest „psychologicznie niewidoczna”

Agnieszka Krupa:

Podobnie przez swoją nauczycielkę opisywana była jedna z moich pacjentek. Dziewczynka nie podejmowała samodzielnych działań na lekcjach. Była biernym obserwatorem. Cicha i spokojna, ale zawsze przygotowana do lekcji

2. Dziecko ma trudności w nawiązaniu kontaktów z rówieśnikami

W placówkach takich jak przedszkola czy szkoły bardzo często można zaobserwować, że dzieci cierpiące na mutyzm wybiórczy nieraz nawiązują bliższy kontakt tylko z jedną lub dwoma osobami i z nimi najchętniej spędzają czas (np. na przerwach, czy podczas swobodnej zabawy). Jednakże gdy tych osób nie ma (np. są chore), to dane dziecko ma już zwykle dużą trudność w podjęciu samodzielnej interakcji z innymi rówieśnikami. W takiej sytuacji najczęściej spędza czas samo, pozostając na uboczu wydarzeń. Zdarzają się jednak sytuacje, że zaproszone przez inne dzieci do wspólnej zabawy, chętnie się przyłącza.

3. Dziecko często unika kontaktu wzrokowego lub nawiązuje go przelotnie i ma trudności z jego podtrzymaniem

Bardzo często podczas rozmowy z nauczycielami słyszymy, że z dzieckiem jest utrudniony kontakt nie tylko ze względu na brak mowy, ale również z powodu unikania przez nie kontaktu wzrokowego bądź nawiązywanie go przelotnie i „tak trochę spode łba”.

4. Dziecko nie zgłasza potrzeb fizjologicznych podczas pobytu w przedszkolu czy szkole, nie spożywa posiłków na terenie placówki

Kolejną trudność, jaką napotyka nauczyciel podczas pracy z dzieckiem z mutyzmem wybiorczym, jest trudność komunikowania przez te dzieci swoich potrzeb fizjologicznych, lub zdecydowana odmowa korzystania z toalety. Z relacji wielu nauczycieli, z którymi rozmawiałam czy to podczas prowadzonych szkoleń czy w kontekście prowadzonej terapii wynika, że wiele dzieci mutystycznych potrafi całymi dniami nie korzystać z toalety.

Innym spostrzeganym przez nauczycieli problemem bywa nie spożywanie przez dzieci z mutyzmem wybiórczym posiłków i napojów podczas pobytu w placówce. Dotyczy to zarówno posiłku przyniesionego z domu, jak i tego wydawanego na szkolnych stołówkach. W tym drugim przypadku jednym z powodów może być trudność związana z samodzielnym odbiorem obiadu (potrzebują tu wsparcia osoby dorosłej, a nie zawsze ją uzyskują).

5. Dziecko komunikuje się z nauczycielem lub uczniami niewerbalnie (kiwnięcia głową, gesty, uśmiech), lub w ograniczonym zakresie w sposób werbalny (pojedyncze słowa, proste zdania)

Co zwraca uwagę nauczyciela na problem dziecka, to sposób, w jaki ono komunikuje się z nim i otoczeniem podczas pobytu w szkole czy przedszkolu. Dzieci cierpiące na mutyzm wybiórczy na skutek przeżywanego lęku nie podejmują w tych miejscach komunikacji werbalnej albo mówią tylko pojedyncze słowa w odpowiedzi na proste pytania (najczęściej są to odpowiedzi „tak”, „nie”). Nauczyciele obserwują jednak, że wiele z nich rozwinęło inny sposób „rozmowy” z innymi osobami – za pomocą gestów, grymasów twarzy, kiwnięć głową, czy dyskretnych uśmiechów.

6. Dziecko jest bierne podczas zajęć, czasem zdarza mu się zgłosić na zadane przez nauczyciela pytanie, ale nie jest w stanie udzielić mu odpowiedzi

Podczas zajęć na lekcjach w szkole bądź podczas bloku edukacyjnego w przedszkolu dzieci z mutyzmem wybiórczym przyjmują najczęściej postawę bierną. Nauczyciele mówią, że raczej nie wychodzą z inicjatywą, nie przejawiają spontanicznych zachowań podczas wspólnych projektów. Czasem w ferworze lekcji zgłaszają się, ale nie są w stanie udzielić odpowiedzi, nie dlatego, że nie chcą czy nie znają odpowiedzi, lecz dlatego że nie mogą. Z relacji samych dzieci wynika, że w takich sytuacjach mają uczucie jakby zaciśnięcia gardła, „guli w gardle”, która uniemożliwia im udzielenia odpowiedzi.

7. U dziecka widocznie jest napięcie mięśni całego ciała, podniesione i skulone barki, schylona głowa i ogólna sztywność postawy i ruchów.

Pedagodzy pytani przez nas podczas szkoleń o to, jak postrzegają dziecko z mutyzmem wybiórczym, często nakreślają taki obraz: napięte mięśnie żuchwy, twarz nie wyrażająca emocji – przypominająca maskę, , dziecko jakby zamrożone, nieobecne, niereagujące na bodźce (słowa, dotyk), czasem mające trudność z rozebraniem i ubraniem kurtki, widoczne ogólne napięcie.

8. Dziecko nie pokazuje swoich uzdolnień

W toku edukacji nauczyciele często nie są w stanie ocenić, a także odkryć uzdolnień dziecka, gdyż nie ujawnia ich ono podczas pobytu w placówce.

Sława Paczuska:

Pamiętam dziewczynkę, która przepięknie rysowała. Jednak podczas zajęć na lekcjach jej rysunki były zachowawcze, minimalistyczne, wręcz oceniane gorzej niż innych dzieci.

Objawy mutyzmu wybiórczego z perspektywy rodzica

Rozpoznanie mutyzmu wybiorczego z perspektywy rodzica wcale nie jest takie proste i oczywiste. Często nauczyciele dziwią się, jak rodzic mógł nie zauważyć, że dziecko ma problem. Jednak to nie jest tak, że rodzic nie widzi tego, że jego dziecko zmaga się z pewnymi trudnościami, jednak widząc je tylko z jednej perspektywy (tej domowej), nie ma szans zauważyć wyraźnych objawów mutyzmu. Bo on w swojej pełnej krasie zazwyczaj ujawnia się dopiero w przedszkolu czy szkole. Jak więc wygląda mutyzm wybiórczy z perspektywy rodzica?

1. Dziecko jest wycofane w sytuacji pojawienia się w domu gości

Tym, o czym rodzice często mówią w wywiadach, są trudności, jakie dziecko przeżywa podczas wizyt znajomych, czy też członków dalszej rodziny, ale nierzadko trudności te dotyczą nawet bliższych mu osób: dziadka czy babci, cioci, wujka. Dziecko wydaje się być wtedy skrajnie nieśmiałe, często chowa się za rodzica, nie chce go odstąpić. Nie mówi. Do rodzica mówi na ucho, a czasem nawet na ucho tylko na osobności. Często nie lubi być w centrum uwagi, np. podczas śpiewania „Sto lat”.

2. Dziecko nie nawiązuje kontaktu wzrokowego

Rodzice często zauważają trudności swojego dziecka w kontaktach społecznych objawiające się m.in nie nawiązywaniem kontaktu wzrokowego lub trudnością w jego podtrzymaniu np. z sąsiadami w windzie czy napotkanymi podczas spaceru znajomymi. Często dziecko poszukuje w takich sytuacjach wsparcia rodziców.

3. Dziecko może mieć przedłużającą się trudność z rozstaniem się z rodzicem przy wejściu do przedszkola/szkoły

Rodzice opowiadają o trudnościach, jakie przeżywa dziecko (a wraz z nim i oni sami) w momencie rozstania w przedszkolu. Wejście dziecka do sali lub klasy opisują jako bolesne dla obu stron przeżycie. Nierzadko towarzyszy mu płacz czy kurczowe chwytanie nogi rodzica. Mutyzm wybiórczy ujawnia się między drugim a piątym rokiem życia dziecka, czyli najczęściej gdy trafia ono do przedszkola. Ta rozłąka z rodzicem powoduje zachwianie poczucia bezpieczeństwa dziecka, czego konsekwencją jest przeżywany lęk, który manifestuje się m.in. trudnościami separacyjnymi.

4. Dziecko nie potrafi, bądź ma dużą trudność z nawiązaniem kontaktu z dziećmi na placu zabaw

Spostrzeganie trudności swoich dzieci w kontaktach z rówieśnikami w miejscach publicznych takich jak place zabaw, to wspólna perspektywa większości rodziców. Mówią oni o milknięciu dziecka, gdy np. na placu pojawiają się inne osoby, szczególnie te, które dziecko kojarzy z miejsc, w których mutyzm najczęściej występuje (przedszkole, szkoła). Co za tym idzie, dzieci niejednokrotnie unikają placów zabaw, na których znajduje się dużo dzieci.

Dopiero pobyt w tych miejscach niejednokrotnie ujawnia trudności, jakie przeżywa dziecko, gdy musi odnaleźć się w interakcji z innym dzieckiem. W takich sytuacjach rodzice często opisują reakcje jakby „zamrożenia” lub poszukiwania wsparcia, bądź wycofania się dziecka z trudnej dla niego sytuacji (np. żądanie wyjścia z placu zabaw, unikanie sytuacji, które dziecko wiąże z dyskomfortem psychicznym).

5. Dziecko ma trudności z przystosowywaniem się do zmian, szczególnie tych niezapowiedzianych

Rodzice przedstawiają swoje dzieci jako osoby nielubiące zmian i mocno przywiązane do swoich rutyn, przyzwyczajeń. Mówią o sytuacjach, w których reagują one lękiem na nowe zdarzenia, nowe zabawki, osoby, a czasem nawet na zmianę drogi, którą zwykle idą do przedszkola czy szkoły. Jest im trudno odnaleźć się w nowej sytuacji (do takich sytuacji można też zaliczyć tę, gdy nagle zmienia się nauczyciel w przedszkolu czy szkole np. z powodu choroby wychowawcy).

6. Dziecko prezentuje inne objawy lękowe takie jak fobie czy tiki

Nierzadko słyszymy podczas zbierania wywiadu, że oprócz trudności z mówieniem w wybranych sytuacjach, dzieci cierpią również z powodu różnych fobii specyficznych (związanych np. z jedzeniem, zwierzętami, wypróżnianiem się), rozwijają zachowania o charakterze tikowym. Te zachowania to mechanizm rozładowywania napięcia, które wywołane jest przeżywanym lękiem.

7. Dziecko gadatliwe, często lubiące rządzić wszystkimi domownikami, uparte i dążące do celu, inteligentne i z dużym poczuciem humoru

Pomimo tych wszystkich trudności, jakie są zgłaszane przez rodziców terapeucie, często w opozycji podawany jest jeszcze zgoła odmienny obraz ich dziecka. Takiego, które w obrębie osób, z którymi czuje się swobodnie i bezpiecznie, jest osobą gadatliwą – rodzice niejednokrotnie opisują, że są one wprost gadułami i „buzia im się nie zamyka”, są wesołe, z dużym poczuciem humoru i są zdeterminowane w dążeniu do celu, jaki sobie wyznaczą.

Skąd się wziął mutyzm wybiórczy

Dotychczasowa wiedza i badania przeprowadzone nad mutyzmem wybiórczym nie dają jasnych odpowiedzi na nurtujące nas pytanie „Co jest przyczyną tego zaburzenia?”. Nie wyodrębniono jednego czynnika, który byłby odpowiedzialny za wywołanie mutyzmu wybiórczego, można więc pokusić się o teorię wieloczynnikowości. Oznacza to, że zaburzenie to może być wynikiem złożonych interakcji pomiędzy różnymi czynnikami występującymi w różnych proporcjach. One z kolei mogą być odpowiedzialne za wybiórcze milczenie dziecka. Wśród tych czynników wyróżniamy:

• Czynniki biologiczne (neurologiczne)
• Czynniki środowiskowe

Mutyzm wybiórczy: czynniki biologiczne

Według badań czynniki biologiczne mają największy udział w występowaniu mutyzmu wybiórczego. Można powiedzieć, że dziecko rodzi się z pewnymi predyspozycjami do przeżywania nadmiernego lęku. Obecnie uważa się, że główną przyczyną tego zaburzenia jest lęk spowodowany czynnikami genetycznymi odpowiedzialnymi za wysoką wrażliwość układu nerwowego. Jest to ważne odkrycie, gdyż zwalnia rodziców z poczucia winy związanego z byciem „nie dość dobrym” rodzicem.

1. Dziedziczenie
   Przeprowadzone badania (Kristensen, Torgersen, 2001) wskazują na występowanie wysokiego stopnia współwystępowania zaburzeń lękowych u rodziców i dalszych członków rodziny w rodzinach, w których dziecko dotknięte jest mutyzmem wybiorczym. W wywiadach, które przeprowadzamy z rodzicami podczas diagnozy dziecka, bardzo często uzyskujemy informację o nieśmiałości jednego lub obojga rodziców, z którą zmagali się w dzieciństwie, a nawet w wieku dorosłym. Niektórzy rodzice wręcz twierdzą, że sami w dzieciństwie cierpieli na mutyzm wybiórczy, choć oczywiście wtedy nikt nie diagnozował tego zaburzenia. Często wymieniana jest „małomówna” babcia bądź dziadek, czy też brat lub siostra rodziców, mieszkający nadal ze swoimi rodzicami, z powodu trudności z nawiązywaniem kontaktów społecznych.
2. Zahamowany temperament, który predysponuje do natury lękowej (Kagan i in. 1984)
   Co to oznacza? Dziecko napotykając w swoim życiu na nowe bodźce (ludzi, miejsca, przedmioty) zachowuje nadmierną ostrożność i przeżywa nieadekwatny do bodźca strach. Takie reakcje wyzwalają w nim zachowania unikowe w stosunku do tych bodźców. W praktyce może to oznaczać, że w okresie gdy dziecko uczęszcza do przedszkola może np. nie nawiązywać kontaktu słownego z nieznanymi mu osobami.
3. Nadwrażliwość układu nerwowego
   Dotyczy to zwłaszcza ciała migdałowatego odpowiedzialnego za pobudzenie w sytuacji zagrożenia (więcej na ten temat można przeczytać na www.selectivemutismcenter.com)

Mutyzm wybiórczy: czynniki środowiskowe

Czynniki środowiskowe same w sobie nie są odpowiedzialne za występowanie mutyzmu wybiórczego, jednak w połączeniu z czynnikami biologicznymi mogą przyczynić się do nasilenia i utrzymania objawów tego zaburzenia. Wśród czynników środowiskowych główną rolę odgrywają dwa z nich:

1. Czynnik społeczny
   Rozumiany jako często mała skłonność rodzin dzieci z mutyzmem wybiórczym do nawiązywania nowych kontaktów społecznych. Charakterystyczna izolacja społeczna (wąskie grono znajomych, trudności z nawiązaniem nowych kontaktów – np. z innymi rodzicami dzieci w przedszkolu) (Viana i in., 2009)
2. Czynnik wychowawczy
   Nieświadome przekazywanie przez rodziców unikowego wzorca zachowania się w sytuacjach codziennych, co skutkuje tym, że dziecko uczy się lękowych reakcji na to, co go spotyka. (Viana i in. 2009). Nadopiekuńczość rodzica i jego nadmierna chęć chronienia dziecka przed różnego rodzaju sytuacjami, których ono doświadcza bądź może doświadczyć w codziennym życiu, wzmaga w dziecku przeżywany lęk. (Manassis, Bradley, 1994)

Mutyzm wybiórczy a inne zaburzenia i choroby

Mutyzm wybiórczy to odrębne zaburzenie, które jest sklasyfikowane w ICD-10 jako odrębna jednostka diagnostyczna. Rzadko jednak występuje w czystej postaci. Często osoby cierpiące na mutyzm wybiórczy doświadczają również innych zaburzeń lub trudności o podłożu lękowym.

Mutyzm wybiórczy a fobia społeczna

Poszukując informacji na temat mutyzmu wybiórczego, można napotkać zamienne używanie pojęć mutyzm wybiórczy i fobia społeczna. Jednakże te dwie jednostki diagnostyczne nie są ze sobą tożsame. Jedną z cech różnicujących te dwa zaburzenia jest wiek, w jakim one się ujawniają, dla mutyzmu wybiórczego to najczęściej okres pomiędzy 3 a 5 rokiem życia dziecka, podczas gdy fobia społeczna zazwyczaj ujawnia się między 11 a 13 rokiem życia.

Istnieje jednak wysoka korelacja występowania mutyzmu wybiórczego i fobii społecznej. Podczas pracy terapeutycznej z dziećmi bardzo często zauważamy występowanie objawów obu tych zaburzeń. Takie sytuacje opisywane są również przez rodziców podczas zbierania wywiadu. Niektóre dzieci cierpiące na mutyzm wybiórczy doświadczające trudności z mówieniem w sytuacji, w której się tego od niego oczekuje, mogą unikać też kontaktów z innymi osobami i często odczuwać skrępowanie w ich obecności. Nie jest to jednak reguła, która dotyczy wszystkich dzieci dotkniętych mutyzmem wybiórczym. Niektóre, pomimo swoich trudności z mówieniem, chętnie bawią się z innymi dziećmi czy uczestniczą w różnych imprezach okolicznościowych. 

Jak widać nie można więc włożyć mutyzmu wybiórczego i fobii społecznej do jednego worka, pomimo nieraz bardzo podobnych objawów.

Mutyzm wybiórczy a lęk separacyjny

Mutyzm wybiórczy bardzo często współwystępuje z lękiem separacyjnym. Co to oznacza?  Dziecku z mutyzmem wybiórczym jest trudno w przedszkolu czy szkole ponieważ przeżywa tam ogromy lęk. Nierzadko więc może być mu trudno rozstać się z rodzicem, który jest dla niego uosobieniem bezpieczeństwa i parasola chroniącego go przed zagrożeniami świata zewnętrznego. Objawia się to gwałtownym płaczem w momencie rozstania, „uwieszeniem się” na rodzicu, nie puszczaniem go, czy wybieganiem z sali w jego poszukiwaniu. Lęk separacyjny to właśnie ta trudność (lęk) przeżywana przez dziecko podczas rozstania.

Mutyzm wybiórczy a zespół lęku uogólnionego

Inną jednostką diagnostyczną, która może współwystępować z mutyzmem wybiórczym, jest zespół lęku uogólnionego. Co to jest lęk uogólniony?
Gdy zauważamy, że nasze dziecko zamartwia się właściwie wszystkim bez wyraźnych powodów, to możemy podejrzewać, że właśnie doświadcza lęku uogólnionego.  Zmartwienia naszego dziecka dotyczą zwykle spraw codziennych (przedszkole, szkoła, rodzina). Można u niego zaobserwować zwiększone napięcie mięśniowe, niepokój, nerwowość, nadmierne pobudzenie. Czasem pojawiają się też problemy z koncentracją, snem czy drażliwość.

Mutyzm wybiórczy a całościowe zaburzenia rozwoju (spektrum autyzmu)

Czy mutyzm wybiórczy jest powiązany z autyzmem (a także zespołem Aspergera, który jest częścią spektrum autyzmu)? Autyzm i mutyzm wybiórczy to odrębne zaburzenia. Jednakże zdarza się, że dochodzi do mylnej diagnozy gdyż oba te zaburzenia mogą mieć wspólne komponenty, jednakże to, co stoi za nimi, u ich podłoża, jest zgoła odmienne.

Do błędów diagnostycznych u dzieci z mutyzmem wybiórczym najczęściej dochodzi ze względu na trudności tych dzieci z werbalnym komunikowaniem się z rówieśnikami czy dorosłymi, czego wynikiem jest nieprawidłowe nawiązywanie interakcji społecznych co jest też charakterystyczne dla dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwoju. Do tego dochodzić mogą jeszcze trudności z nawiązaniem kontaktu wzrokowego, zaburzenia związanie z integracją sensoryczną, unikanie jedzenia w obecności innych czy problemy z korzystaniem z toalety w przedszkolu czy szkole, które również często kojarzone są z autyzmem. Ponadto obydwa ujawniają się we wczesnym dzieciństwie (autyzm w wieku niemowlęcym, mutyzm w wieku przedszkolnym).

W obrazie obu zaburzeń pojawiają się stereotypie, przywiązanie do rutyny, trudności z adaptacją do zmian. Jednakże w obu zaburzeniach zachowania te mają inne podłoże. Stereotypie  i przywiązanie do powtarzalnych sytuacji, rutyn u dzieci z mutyzmem wybiorczym pełnią funkcję obniżania napięcia i lęku. Mają one charakter przemijający. U dzieci  z całościowymi zaburzeniami rozwoju wynikają one z wieloczynnikowych przyczyn i utrzymują się często przez wiele lat lub nawet całe życie. Tak więc podczas badania należy dokonać diagnozy różnicowej, której podstawowym aspektem jest wybiórczość mówienia i zachowań dzieci z mutyzmem wybiórczym.

Oprócz wspólnych cech w obrazie autyzmu i mutyzmu wybiórczego istnieje jednak szereg znaczących różnic. Oto niektóre z nich, które według nas są najłatwiejsze do wychwycenia przez terapeutę i rodzica:

1. Dzieci cierpiące na mutyzm wybiórczy spontanicznie dzielą się radościami i osiągnięciami z osobami, z którymi nawiązały bliski kontakt. Podczas gdy dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwoju nie przejawiają takich potrzeb.
2. Mutyzm wybiórczy charakteryzuje brak mówienia lub ograniczone mówienie w niektórych sytuacjach podczas gdy całościowe zaburzenie rozwoju obejmuje m.in. nieprawidłowości w przywiązaniu i relacjach społecznych, poważne trudności w zrozumieniu i używaniu języka
3. Dzieci z mutyzmem wybiórczym  potrafią bawić się w zabawy symboliczne (zabawy lalkami w dom) i w naśladowanie ról społecznych podczas gdy dzieci z autyzmem mają z tym duży problem, bądź nie podejmują tego typu zabaw.

Mutyzm wybiórczy a nieśmiałość

Objawy mutyzmu wybiórczego bardzo często mylone są i utożsamiane z nieśmiałością. Bardzo często rodzice słyszą od nauczycieli, że dziecko jest bardzo nieśmiałe, ale należy dać mu więcej czasu i na pewno z tego wyrośnie. Jak to więc jest naprawdę?

Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem lękowym, które utrudnia a w skrajnych przypadkach wręcz uniemożliwia prawidłowy rozwój dziecka w wielu sferach jego życia (społecznej, emocjonalnej, edukacyjnej). Nieśmiałość zaś jest cechą osobowości, która determinuje to, w jaki sposób dziecko się zachowuje i funkcjonuje. Niewątpliwie może ona utrudnić codzienne funkcjonowanie dziecku, ale nie dostarcza tak dużych ograniczeń i cierpienia jak mutyzm wybiórczy. Dziecko które jest nieśmiałe często samo lub z pomocą dorosłego jest w stanie odnaleźć się w codziennych sytuacjach społecznych. Wycofanie się z danej sytuacji jest u niego świadome. Dziecko z mutyzmem wybiórczym nie dokonuje tego świadomego wyboru. Ono bardzo chce odezwać się i komunikować z drugą osobą. Jednak lęk, który przeżywa, uniemożliwia mu to. Nie jest ono w stanie poradzić sobie z trudnościami w kontaktach społecznych samodzielnie. Potrzebuje wsparcia i pomocy osób dorosłych.

Jest jeszcze jedna bardzo charakterystyczna różnica. Nieśmiałe dziecko jest nieśmiałe w każdej dziedzinie życia. Pokazuje to, że jest to pewna stała cecha tego dziecka. Podczas gdy dziecko z mutyzmem wybiórczym doświadcza problemów tylko w niektórych sytuacjach, które są nacechowane szczególnie silnym przeżywaniem przez niego lęku. Dziecko cierpiące na mutyzm wybiórczy może, ale wcale nie musi być nieśmiałe.

Nieśmiałość utrudnia dziecku życie codzienne szczególnie w sytuacjach ekspozycji społecznej,  mutyzm wybiórczy je zaś często uniemożliwia.

Mutyzm wybiórczy: diagnoza i opinia

Mutyzm wybiórczy to zaburzenie formalnie diagnozowane przez lekarza psychiatrę. Nie zawsze jednak potrzebna jest wizyta u psychiatry, by rozpoznać to zaburzenie i uzyskać skuteczną pomoc dla naszego dziecka (w dalszej części więcej o tym, kiedy warto odwiedzić psychiatrę).

Jeśli nie lekarz psychiatra, to skąd rodzice mogą dowiedzieć się, czy ich dziecko cierpi na mutyzm wybiórczy?

Bardzo często pierwsze informacje, jakie docierają do rodzica o tym, że „coś jest nie tak” w społecznym funkcjonowaniu jego dziecka, płyną ze strony wychowawców bądź logopedów z przedszkola czy szkoły. Powstają wtedy pytania: Co dalej? Gdzie udać się, aby pomóc dziecku?

W Polsce jest już wielu specjalistów zajmujących się diagnozowaniem mutyzmu wybiórczego. Gdzie ich znaleźć? Pierwsze kroki warto skierować do poradni psychologiczno-pedagogicznej. Warto jednak upewnić się, że jest tam osoba, która ma już doświadczenie w diagnozowaniu mutyzmu wybiórczego, aby mieć pewność, że wykonana diagnoza będzie rzetelna. Alternatywą do poradni psychologiczno-pedagogicznych są psychologowie przyjmujący w prywatnych gabinetach czy poradniach. Jest wielu wyspecjalizowanych psychologów (zapraszamy również do nas), którzy potrafią trafnie zdiagnozować mutyzm wybiórczy i wskazać rodzicom dalsze kroki, które warto powziąć w celu pomocy dziecku.

Jak wygląda diagnoza mutyzmu wybiórczego?

Co jest ważne podczas takiej diagnozy? Jak trafnie zdiagnozować dziecko? Podstawowym źródłem informacji dla osoby diagnozującej jest szczegółowy wywiad diagnostyczny przeprowadzony z rodzicami, identyfikujący obszary trudności dziecka. Zwykle już na jego podstawie uzyskujemy kluczowe informacje, które wskazują na zasadność podejrzeń dotyczących występowania mutyzmu wybiórczego, bądź je obalają. Szczególną uwagę podczas przeprowadzania wywiadu należy poświęcić tej jego części, która dotyczy mowy dziecka – tak zwana „mapa mowy” (w jakich sytuacjach dziecko mówi, do kogo mówi, w jakich okolicznościach itd.). Kolejnym źródłem, z którego diagnosta uzyskuje cenne i niejednokrotnie kluczowe dane jest placówka (przedszkola, szkoły), do której uczęszcza dziecko.

Dzięki informacjom uzyskanym z tych dwóch źródeł diagnosta ma pełniejszy obraz funkcjonowania dziecka, zarówno w środowisku dla niego bezpiecznym (dom i jego mieszkańcy) oraz środowisku zagrażającym, w którym ujawniają się objawy mutyzmu wybiórczego (przedszkole, szkoła).

Kolejnym naszym (diagnostów) krokiem jest przeprowadzenie kilku spotkań z dzieckiem oraz przynajmniej jednego spotkania całej rodziny. Z założenia konsultacja przeprowadzona z dzieckiem powinna odbywać się sam na sam z terapeutą. Jeśli jednak dziecko nie jest gotowe na to, by pozostać w gabinecie bez rodzica, wtedy diagnosta zaprasza rodzica do wzięcia udziału w konsultacji diagnostycznej wraz z dzieckiem. Pamiętajmy, że celem specjalisty jest wytworzenie miłej i bezpiecznej atmosfery, umożliwiającej nawiązanie relacji z dzieckiem bazującej na zaufaniu.

Mutyzm wybiórczy: jak wygląda opinia

Po uzyskaniu przez specjalistę szczegółowych informacji płynących z wywiadów i z obserwacji przeprowadzonych podczas serii spotkań, psycholog przystępuje do pisania opinii.

Opinia taka powinna zawierać szczegółowe informacje i wskazówki dotyczące postępowania z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym. Są one skierowane zarówno do rodziców dziecka, jak i nauczycieli oraz innych osób pracujących z nim (logopedy, nauczycieli świetlicowych, osoby wspomagające w grupie przedszkolnej).

Podczas spotkania podsumowującego z rodzicami, mającego na celu omówienie całego procesu diagnostycznego, diagnosta powinien zaproponować rodzicom plan oddziaływań terapeutycznych dla ich dziecka. Tym spotkaniem kończy się proces diagnostyczny dziecka.

Mutyzm wybiórczy: czy potrzebna jest wizyta u psychiatry

Mutyzm wybiórczy to zaburzenie sklasyfikowane w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 (w której ma nadany numer F 94), dlatego formalnie diagnozę stawia lekarz psychiatra. Czy jednak, aby dziecko uzyskało adekwatną i skuteczną pomoc, zawsze trzeba mieć formalną diagnozę?

W jakich przypadkach warto potwierdzić swoje podejrzenia u psychiatry

Jest kilka sytuacji, w których wizyta u psychiatry z dzieckiem, u którego podejrzewamy mutyzm wybiórczy lub wiemy już od psychologa bądź specjalisty o jego występowaniu, jest potrzebna.

Leki przeciwlękowe

Wizyta u psychiatry potrzebna jest w sytuacji, gdy mutyzm wybiórczy stwierdzany jest u starszego dziecka (powyżej 10 r.ż). W tym wieku zaburzenie to charakteryzuje się mocno już utrwalonymi objawami oraz istnieje duże prawdopodobieństwo, że wraz z nim współwystępują inne zaburzenia lękowe (więcej na ten temat było w części Mutyzm a inne zaburzenia). Nasze doświadczenie w pracy z dziećmi mutystycznymi pokazuje, że w takiej sytuacji lekarz psychiatra, oprócz skierowania dziecka na terapię, często decyduje się na przepisanie mu leków przeciwlękowych. Pozwalają one obniżyć jego poziom lęku. To obniżenie lęku dzięki lekom nie tyko pomaga dziecku w codziennym funkcjonowaniu, ale także daje terapeucie możliwość „uchylenia drzwi” do jego świata. To jest ten moment w kontakcie z dzieckiem, kiedy terapeuta może zacząć nawiązywać kontakt i budować bezpieczną relację będącą podstawą dalszych działań terapeutycznych.

Orzeczenie lub wczesne wspomaganie rozwoju w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej

Inną sytuacją, w której wizyta u lekarza psychiatry jest konieczna, jest moment, w którym rodzice starają się o uzyskanie orzeczenia lub o wczesne wspomaganie rozwoju (WWR) w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej (PPP). W takim wypadku do gromadzonej dokumentacji potrzebne jest zaświadczenie lekarza psychiatry stwierdzające mutyzm wybiórczy oraz mówiące o stanie zdrowia dziecka. Dokumentacja ta przekazywana jest zespołowi orzekającemu dla PPP.

Czy można obyć się bez wizyty u psychiatry

Pozostaje nadal pytanie czy jeśli NIE udamy się do psychiatry, to zdołamy dziecku zapewnić adekwatną pomoc? Odpowiedź brzmi TAK. Psycholog, terapeuta, który ma doświadczenie w rozpoznawaniu i terapii mutyzmu wybiórczego, potrafi trafnie rozpoznać cechy tego zaburzenia. Następuje to zwykle w procesie diagnostycznym złożonym z kilku spotkań z dzieckiem i jego rodziną (szerzej pisaliśmy o tym w części dotyczącej diagnozy). Po takim rozpoznaniu podejmowane są wtedy, przy współpracy z rodzicami, oddziaływania mające na celu jak najbardziej skuteczną pomoc dziecku i całej rodzinie.

Mutyzm wybiórczy: jaka terapia mutyzmu najlepsza i najbardziej skuteczna

Mutyzm wybiórczy to zaburzenie, które w większości wypadków wymaga pomocy specjalisty – psychologa, psychoterapeuty, logopedy. Bardzo często rodzice zadają nam pytania: Jak wygląda terapia mutyzmu wybiórczego?; Czy jest jakiś jeden sposób terapii, jedno podejście, które najskuteczniej pomoże mojemu dziecku?; Jak długo trwa terapia?; Czy jest możliwe całkowite wyleczenie dziecka z mutyzmu wybiórczego? Postaramy się odpowiedzieć na wszystkie te pytania.

Czy jest możliwość, że moje dziecko całkowicie pozbędzie się mutyzmu

Zacznijmy od najbardziej nurtującego rodziców pytania czyli o to, czy jest możliwość całkowitego wyleczenia z mutyzmu wybiórczego? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Jako terapeutki pracujące na co dzień z dziećmi cierpiącymi na mutyzm wybiórczy, zawsze odpowiadamy, że jest możliwe całkowite pozbycie się głównego objawu, jakim jest niemówienie. Im wcześniej wykryty mutyzm wybiórczy, tym większa na to szansa.

Należy jednak pamiętać, że mutyzm wybiorczy to zaburzenie o charakterze lękowym i rzadko występuje w formie „czystej”, nie powiązanej z innymi zaburzeniami lękowymi takimi jak np. lęk separacyjny, lęk uogólniony, lęk społeczny, tiki, czy zaburzenia opozycyjno-buntownicze. Tak więc pewien rodzaj lęku, jakim dziecko jest obarczone, pozostanie z nim na całe jego życie. Dziecko nacechowane osobowością lękową najprawdopodobniej całe życie zmagać będzie się z różnymi przejawami lęku. Nawet jeśli to nie niemówienie będzie już jego głównym problemem. Podsumowując, pozbycie się głównego objawu mutyzmu wybiórczego, jakim jest brak mowy w wybranych sytuacjach, nie oznacza, że lęk, który jest za niego odpowiedzialny, również zniknie całkowicie.

Jak wygląda terapia mutyzmu wybiórczego

Poszukując informacji dotyczących terapii mutyzmu wybiórczego, najczęściej można natknąć się na terapię behawioralno-poznawczą, która mówi, że istnieją konkretne techniki i sposoby działania, ustalone plany terapii, które umożliwią dziecku pokonanie mutyzmu. Niewątpliwie jest racją, że istnieją techniki, które ułatwiają dziecku zmierzenie się z problemem niemówienia i stawieniem mu czoła. Jednak jeśli praca z dzieckiem jest traktowana w sposób techniczny, schematyczny i proceduralny, bez zrozumienia tego jak ważne jest zbudowanie z nim bezpiecznej i opartej na zaufaniu relacji, to nie przynosi ona pożądanych efektów.

Z naszej praktyki wynika, że nie ma jednego dobrego podejścia, jeśli chodzi o to zaburzenie. Osobiście stosujmy różne techniki pracy zaczerpnięte z wielu podejść terapeutycznych. Rodzaj oddziaływań terapeutycznych dostosowujemy do dziecka. Bo to nie zaburzenie (bądź jego objaw) przychodzi do terapeuty z prośbą o pomoc, tylko dziecko, a ono jest czymś więcej niż zespołem objawów. Dlatego tak ważne jest, aby przede wszystkim nawiązać bezpieczną i pełną zaufania relację z nim. To jest zawsze punktem wyjścia. Bazą, która kształtuje wspólną drogę. Sama ta relacja ma bowiem dla małego czlowieka już wymiar terapeutyczny. Należy pamiętać jednak, że praca z dzieckiem to praca również z jego rodziną. Aby w dziecku mogły zajść trwałe zmiany, potrzebna jest również bardzo często zmiana w rodzinie, której dziecko jest nieodłączną częścią.

Profesjonalizm terapeuty nie zależy więc od tego, według jakiego podejścia terapeutycznego pracuje, tylko od tego, jak trafnie wybiera on spośród zasobów różnych metod, by zaplanować indywidualny, dopasowany do konkretnego dziecka, plan terapeutyczny.

Warto pamiętać:

To nie zaburzenie przychodzi do terapeuty z prośbą o pomoc, tylko dziecko, które jest czymś więcej niż zespołem objawów

Jak długo trwa terapia mutyzmu wybiórczego

Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Z naszego doświadczenia wynika, że proces terapeutyczny może trwać od kilku miesięcy do nawet kilku lat. Zależy to od wielu czynników, między innymi od:

• tego, jak wcześnie u dziecka został zdiagnozowany mutyzm wybiórczy,
• kiedy dziecko otrzymało adekwatną do problemu pomoc,
• czy mutyzm występuje w stosunkowo „czystej’ formie czy też jest on powiązany z innymi zaburzeniami lękowymi,
• współpracy pomiędzy rodziną dziecka, placówką (przedszkole, szkoła) a terapeutą.  Im lepiej funkcjonuje współpraca w obrębie tej triady, tym szybsze i trwalsze są efekty terapii.

Rodzice w terapii dziecka z mutyzmem wybiórczym

Niezbędnym elementem terapii dziecka z mutyzmem wybiórczym jest praca z jego rodzicami. Dziecko nie funkcjonuje jako samodzielna, odrębna i niezależna od innych jednostka. Rodzina, w której żyje, to system naczyń połączonych.  Mutyzm wybiórczy dziecka nie dotyczy więc tylko jego samego, ale wpływa na funkcjonowanie całej rodziny. Zaangażowanie rodziców podczas jego terapii ma wpływa na zmiany zachodzące w całym systemie rodzinnym. Z naszego doświadczenia wynika, że im jest ono większe, tym terapia dziecka jest efektywniejsza. Bez systemowych zmian terapia często byłaby nieskuteczna.

Rola rodzica w procesie terapeutycznym

Jaka jest więc rola rodzica w procesie terapeutycznym dziecka?

1. Zmiana podejścia do problemu dziecka – ważne, aby w obliczu trudności, z jakimi zmaga się dziecko, okazać mu wsparcie. Nie zarażać go własnym lękiem.
2. Wiara w możliwości dziecka – niezależnie od tego czy dziecko odnosi sukcesy czy też niejednokrotnie doznaje porażek na swojej drodze do pokonania mutyzmu, ważne jest aby okazać mu zrozumienie i wiarę w to, że jest w stanie pokonać swoje trudności.
3. Wzmacnianie samooceny dziecka – pokazywanie dziecku, że niezależnie od tego czy mówi do wszystkich, czy też do wąskiego grona osób, czy ma problemy z kupowaniem w sklepie czy też towarzyszą mu inne problemy, to jest wartością samo w sobie. Jest wartościową, fajną osobą. Taka postawa buduje samoocenę i poczucie wartości dziecka. Motywuje je do dalszych zmagań na swojej drodze do pokonania mutyzmu.
4. Inicjowanie kontaktów społecznych ze środowiska przedszkolnego/szkolnego w czasie wolnym – dla niektórych rodziców dzieci mutystycznych może stanowić to niemałe wyzwanie. Często deklarują bowiem przeżywanie ogromnej trudności w inicjacji kontaktów z nieznanymi im dobrze osobami. Wymaga to od nich niejednokrotnie wyjścia ze strefy własnego komfortu. Jednak danie dziecku takiego wzorca pokonywania własnych trudności pozytywnie wpływa na to, jak dziecko postrzega samego siebie w obliczu problemu.
5. Wspieranie dziecka w sytuacjach, w których przeżywa lęk związany z mówieniem – ważne jest aby w trudnej dla dziecka sytuacji postawa rodzica była akceptująca. Zauważenie i nazwanie przeżywanych przez dziecka emocji da mu wsparcie i spowoduje obniżenie napięcia a tym samym poziomu lęku.
6. Wspieranie i zachęcanie dziecka w podejmowaniu samodzielnych wyzwań – więcej na ten temat w artykule o stawianiu wyzwań.

Aby zapewnić dziecku te wszystkie czynniki niejednokrotnie musi dojść do przebudowania części bądź całego systemu i modelu wychowawczego. Ta przebudowa w systemie rodzinnym i w relacjach między jej członkami stanowi siłę napędową zmian zachodzących w dziecku, co przekłada się na wymierne postępy i sukcesy w jego terapii.

Jak reagować na komentarze dotyczące zachowania dziecka z mutyzmem wybiórczym?

Każdy rodzic dziecka z mutyzmem wybiórczym znalazł się w sytuacji, gdy jego dziecko, zapytane o coś przez dzieci lub dorosłych spoza kręgu osób „zaufanych”, milczało. Niejednokrotnie wywoływało to ze strony osób pytających komentarze: „A co ty taka nieśmiała? Nie wstydź się!”, „Zadałam ci pytanie, czemu nie odpowiadasz”, „O tak, przecież ty nie mówisz”, „Czemu nie mówisz?”, „A ty umiesz mówić?”. A pewnie też nierzadko osoba stojąca obok włączała się do rozmowy, rzucając: „Ona/on nie mówi, proszę jej/jego nie pytać”, „Ona/on i tak nie odpowie, bo nie mówi”.

Stwierdzenia takie padają zarówno z ust pracowników szkoły czy przedszkola, sąsiadów, sprzedawców w sklepie, jak i rówieśników. Często są to uwagi nie mające na celu zrobienia przykrości. Jednak na pewno nie pomagają dzieciom z mutyzmem wybiórczym w przełamaniu lęku przed mówieniem. Wręcz przeciwnie, jeszcze bardziej go nasilają, stawiając na pierwszym planie ich problem, a nie ich samych.

Od naszej reakcji wiele zależy

Co więc robić, jak zareagować, gdy jesteśmy świadkiem takich sytuacji. Jak pomóc dziecku mutystycznemu się w nich odnaleźć? Nasza reakcja w takich sytuacjach powinna być trzyetapowa:

1.Podanie argumentu przeciwstawnego do wygłoszonego komentarza.

Przykładowo można zareagować stwierdzeniem „Ależ ona/on mówi, w domu buzia mu/jej się nie zamyka” czy „Nie, ona odpowiada, czasem tylko jest jej trudno zrobić to od razu”.

2.  Odwrócenie uwagi.

Ważne, aby błyskawicznie odwrócić uwagę rozmówcy od dziecka, aby nie pogłębiać jego napięcia i lęku. W tym celu należy jak najszybciej zmienić temat. Można klasycznie poruszyć jakiś uniwersalny temat (na przykład pogody) albo dopasować go do bieżącej sytuacji (w sklepie zapytać o jakiś produkt, w restauracji zwrócić uwagę na dekorację i tym podobne). Warto mieć w zanadrzu przygotowanych parę tego typu tematów.

3. Edukowanie.

UWAGA! Ten etap dotyczy tylko osób, z którymi nasze dziecko często się spotyka – niektórych członków rodziny, sąsiadów, nauczycieli, pracowników szkoły, czy rówieśników.

Gdy dziecka nie ma w pobliżu i jesteśmy pewni, że nie będzie świadkiem tej rozmowy, informujemy daną osobę o tym, że nasze dziecko cierpi na mutyzm wybiórczy (w przypadku rówieśników warto rozważyć wyjaśnienie zachowania dziecka, bez używania nazwy zaburzenia, aby uniknąć stygmatyzacji). Mówimy, co to oznacza, i że tego typu komentarze nasilają tylko jego lęk przed mówieniem. Dobrze jest powiedzieć też, że pomocne będzie przyjazne nastawienie i nie komentowanie braku jego mowy w różnych sytuacjach, bo takie podejście pozwoli dziecku poczuć się bezpiecznie, i z czasem zacząć mówić.

Najtrudniejsze rozmowy z najbliższymi

Rozmowy mające na celu edukację osób, z którymi dziecko ma częsty kontakt, bywają bardzo trudne, szczególnie jeśli musimy taką rozmowę przeprowadzić z dziadkami, znajomymi czy innymi bliskimi. Jednak jest to niezbędne, by pomóc dziecku. Powinniśmy, jako rodzice, czuć się ambasadorami swojego dziecka w obliczu jego trudności. Bez naszego wsparcia po prostu może sobie z nimi nie poradzić.

Trudności dzieci z mutyzmem wybiórczym

Dzień dobry, do widzenia, dziękuję, przepraszam – dlaczego te słowa są tak trudne dla dzieci z mutyzmem wybiórczym?

Gdy pracujemy z dziećmi z mutyzmem wybiórczym nad odblokowaniem mowy, słowa, które zwykle spontanicznie wypowiadane są jako ostatnie to właśnie te, których oczekuje się w wielu sytuacjach społecznych. Nasze doświadczenie pokazuje, że nawet te dzieci, które już w większości sytuacji społecznych komunikują się swobodnie nadal mają trudności ze zwrotami grzecznościowymi takimi jak dzień dobry, przepraszam, do widzenia, dziękuję.

Dlaczego te często używane słowa przechodzą dzieciom tak trudno przez gardło? Są ku temu przynajmniej trzy powody.

Wywieranie presji

Wyrazy grzecznościowe można zakwalifikować do tak zwanych słów „wywierających presję”. Co to oznacza? Gdy dziecko milczy w sytuacji, gdy oczekuje się od niego przywitania, bądź innego zwrotu grzecznościowego, może zostać uznane za niewychowane, niegrzeczne, a rodzic za nieporadnego, który nie dość dobrze wpoił dziecku ogólnie przyjęte zasady. Aby tak się nie stało, może on zacząć wtórnie wywierać na dziecko presję, by odezwało się do rozmówcy.

Tak więc z pozoru błaha sytuacja, jaką jest odpowiedzenie na „Dzień dobry” sprawia, że dziecko może odczuwać presję z dwóch stron. Zarówno rozmówcy, jak i rodzica. Jak wiadomo, uczucie presji nasila przeżywany przez dziecko lęk, a to powoduje jeszcze większe zamknięcie i „zamrożenie’ dziecka w obliczu tej trudnej dla niego sytuacji.

Poczucie porażki

Gdy dziecko nie jest w stanie odpowiedzieć na „Dzień dobry”, „Do widzenia”, powiedzieć „przepraszam” czy „dziękuję”, doświadcza nieustannej porażki. Z każdą taką sytuacją tworzy się u niego przekonanie, że nie jest zdolne do wypowiedzenia tych słów wtedy, gdy inne osoby tego oczekują. W jego głowie powstaje monolog: „Skoro tyle razy mi nie wyszło, to jest to za trudne, nigdy mi się nie uda, lepiej już nie próbować, żeby kolejny raz się nie ośmieszać”. Gdy w takiej sytuacji dostaje wsparcie od rodzica (rodzic mówi za nie), odczuwa chwilową ulgę. Ale ostatecznie utwierdza go tylko w przekonaniu o własnej niemocy wobec tej sytuacji.

.

Brak czasu na przygotowanie

Dzieci cierpiące na mutyzm wybiórczy, jeżeli już mówią, to znacznie łatwiej odnajdują się w sytuacjach odpowiadania na pytania (najlepiej zamknięte lub z ograniczonym wyborem odpowiedzi), niż spontanicznego inicjowania rozmowy.

W przypadku powitań czy pożegnań, a także innych zwrotów grzecznościowych, sytuacja zwykle jest dla dziecka zaskakująca. Nie ma ono wtedy czasu, aby poczuć się bezpiecznie w obecności osoby, do której ma się zwrócić. A to w przypadku mutyzmu wybiórczego czynnik pozwalający znacznie obniżyć poziom lęku przed mówieniem.

„Dzień dobry”, „do widzenia”, „dziękuję”, „przepraszam” z pozoru niewinne słowa. Wydaje się, że ich wypowiedzenie nie wymaga większego wysiłku. Jednak dla dzieci z mutyzmem wybiórczym bywają murem nie do przeskoczenia. Pamiętajmy o tym w kontakcie z takim dzieckiem i nie wymagajmy wypowiadania zwrotów grzecznościowych. Gdy nie będą czuły presji, opadnie lęk, a wtedy dziecko się rozluźni i poczuje bezpiecznie. Z czasem te trudne słowa zaczną się więc pojawiać w wypowiedziach dzieci.

Czynności, które sprawiają szczególną trudność dzieciom z mutyzmem wybiórczym

Lęk przeżywany przez dzieci z mutyzmem wybiórczym bardzo często rozszerza się poza obszar mowy, utrudniając im codzienne funkcjonowanie i wykonywanie nieraz najbardziej podstawowych czynności. Każde dziecko jest jednak inne i może reagować lękiem na inne sytuacje. Jednak te wymienione poniżej, to jedne z najczęściej występujących i wspólnych dla większości z nich.

Lęk przed skorzystaniem z toalety

Wiele dzieci cierpiących na mutyzm wybiórczy ma problem związany z korzystaniem z toalety na terenie żłobka, przedszkola czy szkoły. Związane jest to najczęściej z trudnością z zapytaniem o pozwolenie lub zakomunikowaniem nauczycielowi takiej potrzeby. Aby uniknąć tej trudnej sytuacji, dzieci te potrafią w ciągu całego pobytu w danej placówce ani razu nie skorzystać z toalety. Niejednokrotnie, szczególnie u młodszych dzieci, zdarzają się sytuacje, gdy dziecko „popuści w majtki” i jeszcze dodatkowo przeżywa wstyd i lęk związany z ujawnieniem przez innych tej sytuacji na forum grupy.

Lęk przed jedzeniem

Jedzenie to niejednokrotnie trudny obszar w życiu dziecka z mutyzmem wybiórczym. Wiele z tych dzieci ma bardzo ograniczony repertuar produktów, które lubią, a każda nowość pokarmowa napawa ich lękiem. Dodatkowo mają trudność z jedzeniem w obrębie przedszkola, żłobka czy szkoły. Nie lubią, gdy ktoś na nie patrzy, przeżywają na tyle silny lęk przed tymi sytuacjami, że niejednokrotnie, aby ich uniknąć, po prostu nic nie jedzą ani nie piją podczas pobytu w placówkach.

Innym problemem związanym z przeżywanym lękiem dotyczącym jedzenia jest trudność z poproszeniem o ewentualną dokładkę. Jak poprosić kiedy mówienie sprawia trudność?

Swobodne przemieszczanie się po szkole czy przedszkolu badź w obrębie sali zajęciowej

Dzieci z mutyzmem wybiórczym niejednokrotnie bardzo często mają problem również z zachowaniami niewerbalnymi. Na skutek przeżywanego lęku ich postawa ciała jest skulona i usztywniona, a mięśnie do granic napięte. Ten stan ciągłego napięcia i utrzymującego się lęku powoduję, że dzieciom tym często trudno jest przemieszczać się czy to w obrębie placówki, czy też sali. Trudno im sięgnąć po ulubioną zabawkę, gdyż wymagałoby to np. wyciągnięcia ręki, a dodatkowo wiązałoby się z narażeniem na ekspozycję społeczną.

Trudności z nawiązaniem i utrzymaniem kontaktu wzrokowego

Unikając kontaktu wzrokowego dziecko z mutyzmem wybiórczym nie ignoruje osoby, która się do niego zwraca. Nie ma złych intencji. Spuszczanie wzroku jest objawem lęku i niepewności dziecka wynikającej z faktu, że oczekuje się od niego słownej odpowiedzi w trudnej i mało bezpiecznej dla niego sytuacji. Nienawiązywanie kontaktu wzrokowego daje mu poczucie odcięcia od rozmówcy i możliwość pozornego „zniknięcia” czyli wydostania się z tej niej.

Trudności z wydmuchaniem nosa w obecności innych osób

Wykonanie takiej codziennej czynności jak wydmuchanie nosa, może wiązać się z dużym oporem ze strony dziecka z mutyzmem wybiórczym. Gdy czynność ta ma zostać wykonana wśród innych osób na przykład w przedszkolu lub w obecności „mało bezpiecznych” osób czy otoczenia, bardzo często możemy spotkać się ze stanowczym sprzeciwem. Związane jest to z przeżywanym przez dziecko strachem przed nadmiernym zwróceniem na siebie uwagi otoczenia (lęk przed ekspozycją społeczną) oraz przed wydaniem dźwięku, który to często może towarzyszyć tej czynności.